Seguindo as pistas apuntadas por Daniel Esparza en “Reconsiderando as fontes para o estudo do surf arcaico”, cheguei ao documental “Mammy Water”, dirixido polo cineasta e antropólogo francés Jean Rouch en 1955. O documental desenvólvese na costa de Ghana, no Golfo de Guinea, concretamente na aldea de Shama, o fogar dos “surf boys”, expertos pescadores que se penetran no mar nas súas grandes canoas a remo. Ao final do documental, e durante algo menos dun minuto, aparecen imaxes de varios nenos do pobo collendo ondas na praia coa axuda de táboas de madeira, no que parece ser un xogo do cal todos gozan. Estas imaxes mostran un tipo de “surf” con orixe anterior á chegada dos primeiros surfeiros “occidentais” á zona, e evidencian como neste lugar do mundo, e de modo independente á Polinesia, xurdiu unha actividade consistente en coller ondas cunha fin recreacional.
Antes de “Mammy Water”, e durante unha viaxe a Senegal, a Rouch chamáralle a atención a actividade de deslizarse nas ondas dos nativos, tal e como recolleu no seu artigo “Surf-riding sur lle Côte d´ Afrique”, publicado en 1949.
“O “surf-riding” é un xogo no que quen o practica é empuxado por grandes ondas que o levan ata a beira (…). Vin este xogo na baía de Yof, onde é practicado por mozos pescadores. Deslízanse coa axuda dunha táboa, construída a partir dun vello anaco de madeira, ou parte do casco dunha vella canoa. (…) Os máis hábiles usan táboas moi pequenas e fan “figuras”. Ao xogo chámanlle “Saran” (deslizar). Os nativos prefiren coller as ondas antes de que rompan, golpeando os seus pés case todo o tempo. Este xogo practícase en Senegal desde hai moito tempo. En St. Louis, co mar axitado, pódense deslizar durante centos de metros. En Yof, coa marea alta (a máis favorable), o habitual son percorridos de polo menos 50 metros. O “xogo do surf” foi descrito en Accra (Ghana) por James Alexander en 1834 da seguinte maneira: “Na praia, mentres tanto, podían verse a mozos nadando no mar, con táboas lixeiras baixo o seu estómago. Esperaban unha onda; ao momento regresaron á beira, impulsados por unha nube que lles cara a rodar desde o seu parte superior.”
A descrición á que fai referencia Rouch, realizada polo explorador británico James Edward Alexander o 16 de novembro de 1834, e recollida no libro “Narrative of a Voyage of Observation among the Colonies of Western Africa”, significa que esta práctica xa fora vista, e descrita, por viaxeiros europeos en datas próximas á chegada dos primeiros europeos á Polinesia, abrindo a hipótese da existencia no Atlántico dun tipo de surf diferente, e independente, ao xurdido no Pacífico.
En 1955 o antropólogo francés Charles Beart, no libro “Jeux et Jouets de l’Ouest Africain”, realizou unha descrición similar á de Rouch pero en Costa do Marfil, coa que se demostraba que a actividade de deslizarse impulsados por unha onda era común a unha zona extensa da África atlántica, en concreto a todos os países do Golfo de Guinea, e non exclusiva das zonas costeiras, tal e como evidenciaban as fotografías tomadas 30 anos antes, en 1923, polo fotógrafo Robert Rattray, quen fotografou no lago Bosumtwi no interior de Ghana, os denominados “mpadua”, táboas longas e delgadas sobre as que os membros da etnia dos Ashanti desprazábanse tombados sobre o lago: “os extremos dalgúns mpadua córtanse en ambas as extremidades para ofrecer menos resistencia, e nalgúns destacan sobre a auga os seus extremos, máis altos que o centro”.
As teorías de Rouch e Beart foron pronto aceptadas por antropólogos especializados nas orixes do surf como Ben Finney, quen expuxo a cuestión de se o surf desenvolveuse como unha “invención” independente en África e na Polinesia, ou por invención nun e difusión no outro. Descartada unha difusión recente en base ao texto de James Edward Alexander de 1835, e a partir das fotografías de Rattray, Finney concluíu que o surf en África Occidental e Oceanía xurdira e evolucionara de modo independente, aínda que con certas similitudes marcadas pola existencia, en ambas as rexións, dunha serie de circunstancias comúns que foron fundamentais no xurdir desta práctica: augas costeiras cálidas e cheas de rompientes, unha poboación experta na natación e interesada nos deportes acuáticos, e o uso dalgún tipo de flotador ou táboa para estas actividades. A diferenza fundamental é que en África as táboas eran empregadas principalmente como ferramentas para o transporte de mercadorías ou persoas e na pesca, non só en actividades “lúdicas”.
Sesenta anos máis tarde das anotacións de Rouch, en 2009, o profesor da Universidade de California Kevin Dawson, no seu estudo “Swimming, Surfing, and Underwater Diving in Early Modern Atlantic Africa and the African Diaspora”, sacou á luz referencias anteriores á de James Edward Alexander, reforzando a hipótese antes mencionada da aparición da práctica dun surf “arcaico” na África atlántica.
Até hoxe, o primeiro relato coñecido sobre “surf” en África foi escrito en 1645 polo comerciante alemán Michael Hemmersam. O seu relato describe como os nenos da cidade de Elmina, coñecida tamén como a “Mina de Ouro”, en Ghana, aprenden a nadar: “cando teñen 2 ou 3 anos atan aos seus fillos a táboas de madeira e tíranos á auga; e así aprenden a nadar”.
Posterior a este texto, en 1679 o explorador e comerciante francés Jean Barbot escribiu o seguinte relato sobre os mozos de Elmina: “non teñen outra ocupación que xogar no mar; hai miles xogando nas grandes ondas da costa; levan pequenas táboas, até que o mar arróxaas a terra sobre a area da praia. Aprenden a nadar en anacos de táboas ou pequenos ramallos de xuncos suxeitos baixo o seu estómago, o cal é unha boa diversión para os espectadores”.
O texto de Hemmersam de 1645 apunta outra práctica habitual dos habitantes de Elmina cando describe como nunha ocasión, e despois de que dúas canoas con nativos visitasen o seu barco, o capitán arroxoulles “unha táboa sobre a que se deitaron e nadaron até terra. Quedamos moi sorprendidos por esta fazaña, que demostraba gran atrevemento”. O emprego de táboas de madeira, sobre as que os locais se deitaban para o transporte de mercadorías desde terra a mar, e desde mar a terra, foi tamén descrita por outros viaxeiros como Johann von Lubelfing (1600) nas illas de San Tomé, Pieter de Marees (1602) e Andreas Joshua Ulsheimer (1604) en Guinea, Samuel Brun (1620) na costa de Quaqua (Ghana) ou Wilhelm Johann Muller (1669) no cabo Corso (Ghana). Os seus relatos non só describen perfectamente esta actividade, senón que destacan tamén a pericia como nadadores dos habitantes da zona, homes, mulleres e nenos, o que pode ser indicativo dunha relación da poboación co mar similar á que se daba na Polinesia.
A teoría de Dawson afirma que nesta maneira de “transporte marítimo” atópase a orixe da primeira táboa de surf africana, coas que os habitantes da costa, e do interior, eran capaces de nadar varios quilómetros. Cando non dispuñan dunha táboa de madeira tallada, empregaban un tronco ou unha rama grande. As táboas eran o suficientemente grandes como para levar a unha persoa e unha pequena carga.
Tras as descricións de Hemmersam e Barbot, non foi ata o século XIX cando apareceron relatos máis detallados sobre estas prácticas, que ademais de con táboas de madeira realizábanse tamén con canoas. En 1812 o explorador británico Henry Meredith escribiu sobre a costa de Ghana:
“O mar rompe con tanta violencia ao longo da costa de Apolonia, que non se pode abordar sen correr o maior dos perigos. Pero os que coñecen a arte de navegar en canoa realizan o seu oficio con gran destreza. Saben dirixir as embarcacións, e transportar mercadorías até a beira con seguridade e unha destreza sorprendente. Observan o mar cando está a piques de romper, e cada home actúa do mesmo xeito: manteñen a parte plana da pa paralela á canoa, e dándolle un movemento rápido, trazan unha liña case recta coa canoa: cando teñen a canoa no cume do mar, e esta está a piques de romper, o movemento rápido da paleta interrómpese (…); entón a canoa voa cara á beira con gran rapidez”.
Nun texto de 1823 o mariño británico John Adams describe como os nenos da rexión de Fantee, no sur de Ghana, divírtense no océano usando unha terminoloxía que lembra ás descricións, de finais do século XIX e principios do XX, sobre o surf na Polinesia: “sobre restos de canoas rotas, reman mar dentro até onde non rompen as ondas; cando ven unha oportunidade apropiada, colocan as súas débiles táboas sobre a zona máis alta das ondas, as cales os levan até a beira a gran velocidade”. Mesmo Adams foi capaz de percibir e describir o segredo do surf: “… a principal habilidade destes mozos consiste en manter a táboa en posición durante o percorrido da onda. Cando caen, ou a onda termina, tíranse á auga e nadan ata a táboa para recuperala”.
En 1861 o explorador británico Thomas J. Hutchinson publicou a descrición máis detallada coñecida até agora da práctica do surf en África. A mesma ten como protagonistas aos pescadores da cidade de Batanga, no sur de Camerún, e describe o uso, para coller ondas, de canoas pequenas e lixeiras construídas en madeira que non medían máis de seis pés de longo:
“Durante os meus días de estadía en Batanga, observei que, tras a pesca, volvían navegar entre as ondas que rompían na beira do mar, nun lugar concreto que, debido á presenza dun extenso arrecife, daba lugar a unha onda que rompía de modo continuo durante varios centos de metros. Catro ou seis deles saían de maneira constante, esquivando as ondas a medida que avanzan, e móntanse encima delas coa axilidade e seguridade dos patos. Ao chegar á rompiente exterior, viran as canoas en dirección á costa cun só golpe da súa pa, e montados na parte superior da onda, son levados cara á beira, dirixíndose só coa pa. Nunha acción peculiar, tenden a elevar a popa da canoa para que reciba toda a forza da onda que avanza, e que os leva con toda a súa impetuosa rapidez. Ás veces o gobernador perde o equilibrio e o seu poder de guía. A canoa dá volta. O seu ocupante cae á auga, e o pequeno anaco de madeira dá saltos de onda en onda, lembrando a un cabalo en debandada, que arroxando ao seu xinete, galopa polo país, saltando sobre as gabias pola súa propia conta. Con todo, a pesar destas inmersións, ninguén se afoga xamais, xa que son nadadores capitais; de feito, como a maioría dos negros costeiros, poden considerarse anfibios. Nas súas saídas de pesca, ás veces aparece unha quenlla roldando, que tentado por perseguir o peixe que o pescador ten na súa liña, atópase co cebo máis grande da perna negra e a curta sen remorso. Un caso deste tipo ocorreu moi pouco tempo antes do período da miña visita, e a pobre vítima morrera; Pero isto non diminuíu o número de canoas que montaron as ondas, nin fixo que un dos ocupantes da canoa fose menos enerxético ou atrevido que antes”.
As canoas de Batanga foron anos máis tarde, en 1899, fotografadas pola escritora británica Mary H. Kingsley para o segundo dos seus dous libros sobre África Occidental. Nestas fotografías mostra a seis homes de Batanga e as súas canoas, posiblemente idénticos aos observados por Hutchinson corenta anos antes.
A descrición de Hutchinson ten especial valor por varios motivos: é a única das atopadas relativas a África que describe a adultos practicando surf. Aínda que se cre que o surf non alcanzou un significado social e cultural tan profundo en África como na Polinesia, estes pescadores cameruneses parecen mostrar unha gran paixón pola súa práctica, xa que do mesmo xeito que moitos antigos surfeiros hawaianos, eran capaces de arriscar as súas vidas polo surf en augas nas que era coñecida a presenza de quenllas. A linguaxe empregada nestes relatos mostra grandes similitudes co que outros contemporáneos, como como Mark Twain ou Jack London, empregaron para describir o surf en Hawaii a finais do século XIX e principios do XX. De feito, se se omitiran as referencias á raza e á situación xeográfica, probablemente non sería posible determinar se os relatos destes viaxeiros referíanse a África ou a Polinesia.
Hoxe o surf en Ghana o surf considérase un xogo infantil que non é digno do tempo dos adultos. De todos os xeitos, aínda é posible ver a algúns homes adultos collendo ondas a corpo ou tombados sobre unha táboa de madeira.
Imaxe de portada:
Homes de Dongola nadando a través da catarata
Fonte:
Illustrated London News
4 de octubre de 1884. Cortesía de Huntington LiBrary, San Marino, CA
